EVLİYA ÇELEBİ
Evliya Çelebi’nin gözünden Gediz;
Gedüs adlı Rum kralı yapısıdır. Evvela Germiyanoğlu Yakup Bey, ondan Yıldrım Han zaptetmiştir. Kalesini, Kuyucu Murat Paşa Celali sığınmasın diye yıktırmıştır. Gedüs şehri Germiyan toprağında Kütahya eyaletinde serbest zeamettir. Birkaç kere Darüssade Kapı Ağalığına has olmuştur. Hatta zeamet subaşçılığıdır. Vali el koyamaz. 300 akçe ile şerif kazadır.Kethüda yeri, şeyhülislamı, nakibi uleması çoktur. Azmi zade Çelebi bir mübarek zattır. Murat Ağa zeamet sahibi Beyzade Yusuf Ağa ve Silahtar Sipahi Halifesi Gedüs’lü Mehmed Efendi pederi Mustafa Ağa vilayet ayanındadır.
Gedüs kayalık bir dere içindedir. Otuz yılda bir meşhur cambaz tarifesi Gedüs’e gelip kale kayasına ip bağlayıp tepesine çıkan post sahibi pehlivanlar ser çeşmesi olur. Çoğu parça parça olur. Kale bu derece kayalar üzerinde yüksektedir. Halk dilinde Canbaz Kalesi derler. Evler birbir üstünde kat kattır. Yolları iniş yokuşlar, 2000 toprak örtülü evlerdir. 13 mahalle 20 mihraptır.
Bütün imanet, han, medrese, mektep ve çeşmeleri Gazanfer Ağa hayratıdır. III. Sultan Murat’ın Kapı ağa imiş. Kagir dükkanları 95’tir. Buradan doğuya üç saat gittik.
Gedüs İlçeleri:
Murat dağı eteğinde bir ilçedir.Suyundan içen bütün ahlat-i galiza (vüduttaki zararlı maddeler) dan kurtulur, yüzüne renk gelir. Yedi sekiz kere suyuna giren hararetten eser kalmayıp pamuk gibi olur. Buradan yaylaya çıkıp alabalık zevki ettik. Kiraz mevsiminde etraftan binlerce kişi gelip iys-ü isret(yiyip içme)ederler.çünkü temmuz ayında gedüs dere içinde olduğundan havası sıcak ve ağırdır. Bütün Kütahya sularının başı bu Murat dağı yaylasıdır. Gedüs nehride bu dağdan çıkar.
Gedüs’ün batısında olan akdağ’dan gayet lezzetli bir su kaynar. Gazanfer Ağa bu suyu dağlardan ve bellerden geçirerek büyük paralar sarfedip şehre getirip çeşmelere, camilere, havuzlara, hanlara, hamamlara dağıtmıştır.
Kütahya’yı meyve bakımından doyuran yer burasıdır. Üzümü, armudu, pamuk bezi, üzüm güfteri meşhurdur. Halk esmer renklidir. Nimetleri boldur.